بنای گنبدسبز و قدیمی‌ترین عکس دیوار مشهد

بنا‌های چهارطاقی مربوط به دوره صفوی، یکی از شاخص‌های معماری شهر مشهد در قرن دهم و یازدهم هجری قمری محسوب می‌شوند. چهارطاقی‌های مشهد دست‌کم دارای سه نمونه مهم و قابل بررسی هستند؛ «بقعه خواجه‌ربیع»، «بقعه پیرپالان‌دوز» و چهارطاقی «گنبد سبز».

از میان این سه نمونه قابل بررسی، بنای چهارطاقی «پیرپالان‌دوز» که ظاهرا از دو بنای دیگر قدیمی‌تر و مربوط به دوره سلطان محمد خدابنده صفوی است، کاملا تجدیدبنا شده و کمتر نشانی از ادوار گذشته دارد، اما دو بنای دیگر، همچنان شکوه پیشین را البته با مرمت اساسی حفظ کرده‌اند. در «فتومشهد» امروز می‌توانید قدیمی‌ترین تصویر مربوط به بقعه گنبدسبز را ببینید؛ عکسی که آنتونیو جیانوزی در سال ۱۲۳۹ خورشیدی از این بنا برداشته است.

درباره تاریخ بنای گنبدسبز و اینکه در قرون گذشته کاربری آن چه بوده است، یک‌بار و به‌تفصیل در ستون مشهدیات و در همین صفحه قلم‌فرسایی کرده‌ام. در آن نوشتارِ چندقسمتی گفتم که بنای گنبدسبز، برخلاف دو چهارطاقی که از آنها نام بردم، کاربری آرامگاهی ندارد، بلکه قبور موجود در آن که طی عکس‌برداری‌های اشعه‌ایکس سال ۱۳۷۶ خورشیدی، شامل دو گوردخمه می‌شود، در گوشه جنوب‌غربی بنا واقع است.

درباره ماهیت فرد دفن‌شده در بقعه نیز اختلافات بسیار است و نمی‌توان به تحقیق آن را منتسب به یکی از افراد موردادعا دانست. بااین‌حال، از قدیمی‌ترین عکس گنبدسبز، با ۱۶۴ سال قدمت، می‌توان چند نکته را دریافت؛ نخست، با وجود آنکه گفته می‌شود کاربری اطراف بقعه، گورستان بوده است، در تصویر اثری از آثار مقابر وجود ندارد و به‌جای آن، نهالستانی به چشم می‌خورد که ظاهرا به‌تازگی احداث شده است.

باتوجه‌به اینکه سنگ قبر‌های یافت‌شده در اطراف گنبد سبز، مربوط به قرن هشتم و نهم قمری هستند، چنین به‌نظر می‌رسد که باید کاربری گورستان را برای گنبدسبز و اطراف آن، معطوف به همان دوره بدانیم و با وجود اینکه برخی پژوهشگران، گنبدسبز را برساخته در محدوده گورستان قدیمی «میرهوا» یا «میرهما» می‌دانند، باید محوطه قابل‌رؤیت در عکس را از این عقیده استثنا کنیم.

دوم، نکته جالب‌توجه دیگر در این تصویر قدیمی است؛ دیوار‌هایی در سمت راست عکس است که به‌نظر می‌رسد بخشی از باروی قدیمی شهر مشهد باشند. اگر این ادعا را بپذیریم، باید بگوییم که تصویر امروز، قدیمی‌ترین عکسی است که از بارو‌های شهر مشهد در اختیار داریم.

می‌دانیم که بنای گنبدسبز در محله جنت در منتهاالیه جنوبی بارو‌های مشهد و نزدیک به دروازه ارگ قرار داشته است. سوم، اتاقی است متصل به دیوار شرقی بقعه که کاربری اصلی آن معلوم نیست و امروزه نیز اثری از آن وجود ندارد. می‌توان این احتمال را قوی دانست که این بنا بخشی از فضای سکونت دراویشی بوده است که در بقعه پیرپالان‌دوز گردهم می‌آمدند.

* این گزارش سه‌شنبه ۱۱ دی‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۹۷ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.